Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларининг коррупцияга қарши экспертизаси

Инсон, жамият ва давлат учун катта хавфга эга бўлган ва бир вақтнинг ўзида жамият ҳаётининг барча соҳаларига салбий таъсир ўтказадиган коррупция омиллари бугунги кунда нафақат мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши ва хавфсизлиги учун таъсир ўтказади, балки фуқароларнинг конституцион ҳуқуқлари ва эркинликларини бузади ва тадбиркорликнинг ривожланиши учун тўсқинлик қилади.

Коррупция билан курашиш Ўзбекистон Республикасида олиб борилаётган маъмурий-ҳуқуқий ислоҳотларнинг муҳим аҳамиятга эга йўналишларидан бири ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг маъруза ва асарларида коррупцияга қарши кураш масалаларига алоҳида эътибор қаратилган. Хусусан, “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” асарида коррупция ислоҳотлар йўлидаги тўсиқ ва давлатимизнинг миллий хавфисизлигига жиддий таҳдид сифатида баҳоланади.

Коррупцияга қарши кураш, уни бартараф этиш кўп ҳолларда унга сабаб бўлувчи омилларни, ҳолатларни ва шарт-шароитларни аниқлашдан ва уларни бартараф этишдан, шунингдек унга қарши комплекс курашдан иборат бўлади.

Мамлакатда ўтказилаётган ислоҳотлар самарадорлиги қабул қилинаётган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг сифати билан чамбарчас боғлиқ. Шу сабабли, нафақат қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни қонунчиликка мувофиқлаштиришни таъминлаш, балки уларда давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахслари томонидан суиистеъмолликларнинг амалга оширилиши, амалиётда коррупциянинг турли шакллари вужудга келишига олиб келувчи нормаларни бартараф этишга алоҳида эътибор қаратиш керак.

2003 йил 31 октябрда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош Ассамблеяси томонидан қабул қилинган Коррупцияга қарши конвенцияси 5-моддасининг 3-бандида белгиланганидек, коррупциянинг олдини олиш сиёсати ва амалиёти доирасида ҳар бир иштирокчи давлат тегишли ҳуқуқий ҳужжатлар ва маъмурий чораларнинг коррупциянинг олдини олиш ва унга қарши курашишга мос келиши нуқтаи назаридан уларни даврий баҳолашга ҳаракат қилади.

Худди шунингдек, Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилотининг Коррупцияга қарши курашиш бўйича Истанбул ҳаракатлари режаси доирасида Ўзбекистон Республикасига норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг мажбурий экспертизасини ўтказиш ҳақидаги талабни ва мазкур экспертизани ўтказишнинг жараёнини тартибга солувчи, шунингдек коррупцияга замин яратадиган нормалар анқиланган тақдирда амалга ошириладиган кейинги ҳаракатлар тўғрисидаги тартибни қабул қилиш бўйича тавсия берилган.

Қайд этилган халқаро ҳужжатлар қоидаларини мамлакатимиз қонун ҳужжатларида акс эттириш юзасидан салмоқли ишлар олиб борилди. Хусусан, илк бора коррупцияга қарши экспертиза билан боғлиқ норма Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 23 августдаги ПҚ–1602-сон қарори билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги тўғрисидаги Низомда белгиланган. Унга кўра Адлия вазирлигига амалдаги қонун ҳужжатларида «оқ доғлар»ни, шунингдек давлат ҳокимияти ва бошқаруви тизимида коррупциянинг келиб чиқишига, бошқа ҳуқуқбузарликлар содир этилишига шароит яратаётган қоидалар ва нормаларни аниқлаш юзасидан вазифа юклатилган.

Бундан ташқари, 2012 йил 24 декабрда ЎРҚ–342-сон билан янги таҳрирда қабул қилинган “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонуннинг 22-моддасига асосан Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, Қорақалпоғистон Республикаси Адлия вазирлиги, вилоятлар ва Тошкент шаҳар адлия бошқармалари норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларининг ҳуқуқий экспертизаси давомида мазкур лойиҳаларнинг уларда давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари тизимида коррупция, бошқа ҳуқуқбузарликлар содир этилиши учун шароит яратадиган, шунингдек тадбиркорлик субъектлари учун асоссиз харажатлар қилишга олиб келувчи ортиқча маъмурий ҳамда бошқа чекловларни жорий этадиган қоидалар ва нормалар бор-йўқлигини аниқлаш нуқтаи назаридан ҳам таҳлилини амалга оширади.

Коррупцияга қарши экспертизани ўтказишни ва коррупцион нормаларни киритиш бўйича тақиқларни, шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари ўз ичига олган.

Шу ўринда, коррупцияга қарши экспертизани ўтказиш вақтида адлия органлари ходимларига йўналиш ва қўлланма бўлиши учун 2011 йилда адлия вазири томонидан Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларининг коррупцияга қарши экспертизасини ўтказиш услубиёти тасдиқланган.

Мазкур соҳадаги муносабатларни янада такомиллаштириш ва барқарорлаштириш мақсадида, шунингдек Услубиётга янги даража бериш учун 2015 йил 25 декабрда адлия вазири томонидан Услубиётнинг янги таҳрири идоравий-норматив ҳуқуқий ҳужжат сифатида тасдиқланди (рўйхат рақами 2745).

Услубиётни ишлаб чиқиш вақтида Европа иттифоқи ва МДҲ мамлакатларининг ушбу соҳадаги ижобий ҳуқуқий тартибга солиш амалиёти батафсил ўрганиб чиқилди. Хусусан, ўрганиш давомида коррупцияга қарши экспертизанинг предмети, нормаларда ўз ичига олиши мумкин бўлган коррупциявий омилларнинг турларига алоҳида эътибор берилди.

Қабул қилинган Услубиёт мазмунида ҳуқуқни қўллаш жараёнида коррупцион кўринишларга олиб келиши мумкин бўлган коррупциявий омилларни аниқлаш юзасидан Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари ва фармойишлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорлари лойиҳаларининг, шунингдек вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларнинг норматив-ҳуқуқий ҳужжатларининг коррупцияга қарши экспертизасини ўтказишнинг тартибини белгилайди.

Услубиётда унда қўлланиладиган асосий тушунчалар, коррупцияга қарши экспертизанинг вазифалари, тамойиллари, лойиҳаларнинг коррупциявий омилларга эга бўлган нормалари, коррупцияга қарши экспертиза ўтказилаётганда қўлланиладиган ахборот, адлия органи ходимининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ва бошқа масалалар ёритиб ўтилган.

Услубиётга кўра коррупцияга қарши экспертизанинг вазифалари бўлиб: лойиҳаларда коррупцион ҳуқуқбузарликлар содир этишга имконият яратувчи коррупциявий омилларни аниқлаш; коррупциявий ҳуқуқбузарликлар содир этиш мумкинлигига доир қисми бўйича лойиҳани қабул қилиш оқибатларини умумий баҳолаш; норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни қўллаш жараёнида коррупцион тусдаги хавфларнинг вужудга келиши имкониятларини прогнозлаштириш ҳисобланади.

Коррупцияга қарши экспертиза қонунийлик, ҳуқуқни қўллашлилик, нормаларнинг шаффофлиги ва барқарорлиги, холислик ҳамда мустақиллик тамойилларига асосланади.

Коррупциявий омиллар деганда ҳуқуқни қўлловчиларга асоссиз равишда кўриб чиқишнинг кенг доирасини ёки умумий қоидалардан чиқувчи истисноларни асоссиз қўллаш имкониятини белгиловчи, жисмоний ва юридик шахсларга ноаниқ, бажарилиши қийин бўлган ва (ёки) оғирлаштирилган талабларни, шунингдек ҳуқуқни тартибга солишдаги бўшлиқларни ўз ичига олган лойиҳаларнинг нормалари тушунилади.

Услубиётда норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларида коррупцияга олиб келиши мумкин бўлган жами 22 та омиллар кўрсатиб ўтилган бўлиб, уларга, масалан:

ҳуқуқни қўлловчилар томонидан ҳар хил ва аниқ бўлмаган талқин қилишга имконият яратадиган нормаларнинг мавжудлиги;

ҳуқуқлар ҳажмини танлаб ўзгартиришнинг имконияти мавжудлиги, яъни органларнинг ихтиёрига кўра жисмоний ва юридик шахслар учун умумий тартибдан чиқувчи истисноларни асоссиз белгиланиши;

тегишли ҳуқуқ ва ваколатларни тақдим қилишнинг танлов тартибидан воз кечиб, уларни танловдан ташқари тақдим қилиш тартибининг мустаҳкамланиши;

барқарор бўлмаган, икки маъноли тушунчалардан фойдаланиш ёки қўлланилаётган атамаларнинг тушунчаси, илмий асослантирилиши ва ишончлилигининг мавжуд эмаслиги;

ҳуқуқий муносабатларнинг бир гуруҳ субъектларига нисбатан бошқаларни тенг бўлмаган, камситувчи аҳволга солувчи афзалликларнинг белгиланиши;

органларнинг жавобгарлиги, шунингдек уларнинг ҳаракатлари (қарорлари) устидан шикоят қилиш тўғрисидаги нормаларнинг мавжуд эмаслиги каби омиллар киради.

Албатта, омилларнинг аниқ қилиб белгиланиши ҳуқуқни қўлловчиларга, яъни бевосита ҳуқуқий экспертиза билан шуғулланувчи мутахассисларга кўп қулайликлар яратади ва уларнинг коррупциянинг олдини олишдаги ўрнини сезиларли равишда оширади.

Мазкур омиллар асосида адлия органлари томонидан бир неча норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларида коррупцияга замин яратиши мумкин бўлган нормалар аниқланган.

Масалан, экспертизага тақдим этилган “Хусусий мулк ҳуқуқининг янада кучайиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш, шунингдек ўз кучини йўқотган деб топиш тўғрисида”ги Қонун лойиҳаси кўриб чиқилиши давомида Ўзбекистон Республикасининг Жиноят ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларига таклиф қилинган янги моддадада (Хусусий мулк ҳуқуқини бузиш) “мулкдорнинг қонун билан қўриқланадиган манфаатларига зиён етказиш” жумласи ўз ичига коррупцион омилларни олиши тўғрисида хулоса қилинган.

Хусусан, жиноий ва маъмурий қонунчиликда мазкур тушунча назарда тутилмаган. Бундан ташқари, ушбу таъриф ҳар хил ва аниқ бўлмаган талқин қилишга имконият яратиши мумкинлиги муносабати билан ҳуқуқни қўлловчига асоссиз равишда кўриб чиқишнинг кенг доирасини белгиловчи коррупциявий омилларни ўз ичига олган.

Натижада Ўзбекистон Республикасининг 2015 йил 20 августдаги ЎРҚ–391-сон Қонунига асосан Жиноят ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларга киритилган 1921 ва 2411-моддаларда қайд этилган норма ўз аксини топмаган.

Коррупцияга қарши экспертиза ҳуқуқий экспертиза доирасида адлия органлари томонидан ўтказилади. Бундан ташқари у ишлаб чиқувчи ёки норматив-ҳуқуқий ҳужжатни қабул қилувчи, шунингдек лойиҳалар келишилиши лозим бўлган органларнинг юридик хизмати томонидан ўтказилиши мумкин.

Мазкур экспертиза ўтказилаётганда лойиҳанинг ҳар бир нормаси ёки қоидасининг, шунингдек лойиҳа қоидаларининг бу соҳадаги бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга мувофиқлиги даражасининг таҳлили амалга оширилади. Шунингдек,экспертиза ўтказилаётганда ҳам расмий ҳам норасмий ахборотдан фойдаланилади.

Лойиҳада коррупциявий омиллар аниқланган тақдирда, адлия органининг коррупцияга қарши экспертизаси натижаси ҳуқуқий экспертиза ўтказилиши натижалари бўйича тайёрланадиган хулосада акс эттирилади. Хулосада коррупцияга қарши экспертизани ўтказишда аниқланган коррупциявий омиллар, улар аниқланган лойиҳанинг таркибий қисмларини ёритган ҳолда, кўрсатиб ўтилиши лозим.

Алоҳида эътиборга молик норма сифатида Услубиётнинг 19-бандини қайд этиб ўтиш лозим. Унга кўра Ўзбекистон Республикасининг амалдаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари, халқаро шартномалари ва уларнинг лойиҳаларининг коррупцияга қарши экспертизаси мазкур Услубиётга мувофиқ ўтказилади.

Хулоса қилиб шуни айтиб ўтиш лозимки, коррупциянинг олдини олишга қаратилган тизимли тадбирлар амалга оширилиши, шу жумлдаан Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларининг коррупцияга қарши экспертизасини ўтказиш услубиётининг тасдиқланиши Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши олиб борилаётган сиёсатни янада кучайтиришга ва халқаро ҳамжамиятда бу борадаги ўрнимизни оширишга олиб келади.

И.Мусурмонов, Ўзбекистон Республикаси Адлия  вазирлиги масъул ходими 


Рўйҳатга қайтиш