Бугунги суҳбатимиз алимент ундириш ҳақидаги келишув мавзусига бағишланган экан, келинг, аввало алимент сўзининг маъносига тўхталсак. Алимент лотинча "alimentum" сўзидан олинган бўлиб, озиқ-овқат, нафақа, таъминот, боқиш учун маблағлар маъносини англатади. Алимент – бу қонунда белгиланган ҳолларда алимент тўлаши шарт бўлган оила аъзоси (қариндош)нинг оиланинг бошқа бир аъзоси(аъзолари)ни моддий таъминлаш учун тўланадиган маблағдир.

Алимент олиш ҳуқуқига қуйидагилар эгадирлар:

1) вояга етмаган ва вояга етган меҳнатга лаёқатсиз, ёрдамга муҳтож болалар (ОК 96, 100-моддалари);

2) меҳнатга лаёқатсиз, ёрдамга муҳтож ота-оналар ўзларининг вояга етган, меҳнатга лаёқатли болаларидан (ОК 109-моддаси);

3) эр-хотинлар ( шунингдек, собиқ эр-хотинлар) бир-бирларига, бунда:

- хотин(собиқ хотин) ҳомиладорлик даврида ва ўртада бола туғилган кундан бошлаб уч йил давомида;

- ёрдамга муҳтож эр(хотин) ўртадаги ногирон бола ёки ўн саккиз ёшга тўлгунча ёки болаликдан 1 гуруҳ ногирони бўлган ўртадаги болага қараган бўлса;

-никоҳдан ажралгунга қадар ёки никоҳдан ажралган пайтдан бошлаб бир йил давомида меҳнатга лаёқатсиз бўлиб қолган ёрдамга муҳтож собиқ хотин(эр);

- никоҳдан ажралган пайтдан бошлаб беш йил ичида пенсия ёшига етган ёрдамга муҳтож хотин(эр), агар эр-хотин узоқ вақт никоҳда туришган бўлса.

4) оиланинг ёрдамга муҳтож аъзолари, башарти улар ўзларининг ота-оналари, фарзандлари ёки турмуш ўртоқларидан таъминот ололмасалар.

Алимент ихтиёрий тўланиши, тарафларнинг келишувига кўра ёки суд тартибида ундирилиши мумкин.

Алимент ихтиёрий тўланганида алимент тўлаши шарт бўлган шахснинг аризасига биноан иш жойидан, пенсия, стипендия ва бошқа турдаги маблағ олаётган жойида алиментлар ушлаб қолиниб ундирувчига юборилади.

Алимент тўловчи хоҳлаган вақтида ариза ёзиб алимент ушланишини бекор қилиши мумкин. Шунингдек, алиментнинг ихтиёрий тўланиши ундирувчини исталган вақтда алимент ундириш ҳақида ариза билан судга мурожаат қилиш ҳуқуқидан маҳрум қилмайди.

Алимент тўлаш тўғрисидаги келишув алимент тўлаши шарт бўлган шахс билан алимент олувчи ўртасида тузилади. Агар алимент олувчи муомалага лаёқатсиз бўлса, келишув унинг қонуний вакили билан тузилади. Алимент тўлаш тўғрисидаги келишувда алиментнинг миқдори ва уни тўлаш тартиблари белгиланади.

Вояга етмаган болаларга алимент тўлаш тўғрисидаги келишувга биноан тўланадиган алиментнинг миқдори алимент суд тартибида ундирилганда болалар олиши мумкин бўлган миқдордан кам бўлмаслиги керак. Вояга етмаган болаларнинг таъминоти учун суд тартибида алимент ота-оналарнинг ҳар ойдаги иш ҳақи ва бошқа даромадларининг бир бола учун – тўртдан бир қисм, икки бола учун – учдан бир қисм, уч ва ундан ортиқ бола учун- ярмиси миқдорида ундирилади.

Алиментлар:

алимент тўлаши шарт бўлган шахснинг иш ҳақи ва (ёки) бошқа даромадига нисбатан улушларда;

вақти-вақтида пул билан тўланадиган қатъий суммада;

бир йўла пул билан тўланадиган қатъий суммада;

мол-мулк билан ёки келишувда қайд этилган бошқа усулларда тўланиши мумкин.

Алимент тўлаш ҳақидаги келишувда алимент тўлашнинг турли усулларини бирга қўшиб қўллаш назарда тутилиши мумкин.

Алимент тўлаш тўғрисидаги келишув бўйича тўланадиган алимент миқдорини индексация қилиш шу келишувга мувофиқ амалга оширилади. Агар алимент тўлаш тўғрисидаги келишувда индексация қилиш тартиби кўрсатилмаган бўлса, индексация Ўзбекистон Республикаси Оила Кодекснинг 144-моддасига мувофиқ, яъни пул билан қатъий суммада ундирилаётган алиментлар энг кам ойлик иш ҳақига мутаносиб равишда амалга оширилади.

Алимент тўлаш тўғрисидаги келишув ёзма шаклда тузилиб, нотариал тартибда тасдиқланиши лозим. Алимент тўлаш тўғрисидаги келишув тарафларнинг ўзаро розилиги билан исталган вақтда ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин. Алимент тўлаш тўғрисидаги келишувни ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳам ёзма шаклда амалга оширилади ва нотариал тасдиқланиши лозим.

Ушбу келишувни бир томонлама рад қилишга ёки унинг шартларини бир тарафлама ўзгартиришга йўл қўйилмайди.

Тарафлар алимент тўлаш тўғрисидаги келишувни ўзгартириш ёки бекор қилиш тўғрисида ўзаро келиша олмаганда, манфаатдор тараф келишувни ўзгартириш ёки бекор қилиш тўғрисидаги даъво билан судга мурожаат қилишга ҳақли.

Тарафлар алимент тўлаш тўғрисидаги келишувнинг қандай аҳамияти борлигини билиб қўйишлари зарур.

Биринчидан, алимент тўлашни келишув орқали амалга ошириш усулида алиментни ойма-ой, ҳафтада, ҳар кварталда, ярим йилда, бир йилда бир марта олиш мумкин. Алиментнинг сўм миқдорини бошқа ашё билан амалга оширилиши мумкин. Бу усул алимент тўлашнинг бошқа тартибидаги усулидан афзаллигини англатади.

Иккинчидан, нотариал тартибда тасдиқланган алимент тўлаш тўғрисидаги келишув ижро варақаси кучига эга бўлади. Шунга кўра алимент олувчи шахс зарур ҳолларда келишувни тегишли суд ижрочилари бўлимига тақдим этишлари ва алимент тўловчи шахсдан алимент ундирилишини талаб қилишлари мумкин. Алимент тўғрисидаги келишувни суд ижрочилари мажбурий ижрога қаратадилар.

Учинчидан, манфаатдор тараф келишувни ўзгартириш ёки бекор қилиш тўғрисидаги даъво билан судга мурожаат қилиши мумкин.

Тўртинчидан, моддий ёрдамга муҳтож шахс алимент тўғрисидаги келишув мавжуд бўлгани ҳолда алимент тўлаши лозим бўлган шахсдан моддий ёрдам ололмаган тақдирда, судга келишув битимини далил сифатида тақдим этиб ўтган давр учун ҳам алимент ундиришни талаб қилиши мумкин. Суд эса ўтган вақт учун, аммо уч йилдан ортиқ бўлмаган муддатга алимент ундириши мумкин. Амалда эса алимент судга даъво тақдим этилган кундан бошлаб ундирилади (ЎзР Оила кодексининг 136-моддаси).

Нотариал идорага алимент ундириш ҳақида келишув тузиш бўйича мурожаат қилиш амалиётда жуда ҳам кам учрайди. Бунга сабаб менимча жуда кўпчилик нотариал идора орқали алимент ундириш ҳақида келишув тузиш ҳам мумкинлигидан хабардор эмас.

Иккинчи тарафдан эса, фуқаролар кўпроқ суднинг қарорига ишонишади. Ҳозирда фуқаролик процессуал қонунчилигида буйруқ тартибида иш юритиш институтининг ташкил қилинганлиги мазкур тоифадаги ишларни кўришни анча соддалаштирган. Вояга етмаган фарзандлар таъминоти учун алимент ундирувчи шахснинг аризасига асосан тарафлар судга чақирилмасдан 3 кун ичида судья томонидан алимент ундириш ҳақида суд буйруғи чиқарилади.

Амалиётда алимент тўловчи шахслар чет элга кетаётган вақтда алимент мажбуриятлари қандай бажаришилишини билмай муаммоларга дуч келишади. Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 145-моддасида ушбу муаммонинг ечими кўрсатилган. Унга мувофиқ, Алимент тўлаши шарт бўлган шахс доимий яшаш учун ёки уч ойдан ортиқ муддатга чет давлатга кетаётганида қонунга мувофиқ ўзи таъминот бериши лозим бўлган алимент олувчилар билан ушбу Кодекснинг 130-134-моддаларига асосан алимент тўлаш тўғрисида келишув тузиши шарт.

Алимент тўлаш тўғрисида келишувга эришилмаган тақдирда шахс алимент миқдорининг пул билан тўланадиган қатъий суммада белгиланиши ва алиментни бир йўла тўлаш тўғрисида ёки алимент эвазига муайян мол-мулкни бериш ёхуд алиментни бошқа усулда тўлаш тўғрисидаги талаб билан судга мурожаат қилишга ҳақли.

Ж.Шукуров, Гулистон шаҳар 7-сон ДНИ нотариуси