Оила мустахкамлигини таъминлашда ота –онанинг ўрни беқиёс. Аммо, турмушдаги келишмовчиликлар, ўзаро низолар ва бошқа сабабларга кўра фарзанд тарбияси, у билан яшаш ҳуқуқини белгилаш, ота–онадан бирининг зиммасига юклашга туғри келади. Хусусан, Оталикни белгилаш билан боғлиқ холатлар асосан Ўзбекистон Республикаси Оила кодекси билан тартибга солинади.

Барчамизга аёнки, шахснинг жами юридик ахамиятга эга бўлган хужжатлари унинг паспорти асосида н қайд этилса, шахснинг паспорти эса, унинг ФХДЁ бўлимида кайд этилган туғилганлик ҳакидаги далолатнома ёзувига асосан берилади.

Шу тариқа боланинг туғилганлик хақидаги гувохнома далолатнома ёзувида кўрсатилган ота-онадан туғилганлигини тасдиқловчи юридик ахамиятга эга бўлган ягона ва асосий далил хисобланади.

Болага нисбатан оталикни белгилаш ФХДЁ бўлимларида ўзаро никохда бўлмаган ота-онанинг биргаликдаги аризаси асосида қайд этилса, отанинг аризаси бўлмаган ёки ота-она ўртасида боланинг оталигига нисбатан низо мавжуд бўлса, бундай тоифадаги ишлар фуқаролик ишлари бўйича судларга тааллуқли хисобланади.

Ўзаро никоҳда бўлмаган ота-онадан туғилган болага нисбатан ФХДЁ бўлимида оталик белгиланаётган пайтда низо мавжуд эмаслигига, ота-онанинг шахсини тасдиқловчи хужжатлар тўлиқлигига, шунингдек мазкур хужжатларнинг амал қилиш муддатларига хам алохида эътибор берилади. Оталикни белгилашда ота-онадан бири иштирок этаолмайдиган холатлар хам мавжуд бўлиб, бундай холатларда улардан бири (ота ёки она)нинг имзоси тиббиёт муассасаси, бошқа ФХДЁ бўлими, харбий қисм, жазони ижро этиш муассасаси рахбари томонидан имзоланиши ва гербли мухри билан тасдиқланиши ёхуд нотариал тартибда қонуний расмишлаштирилган булиши лозим. Кези келганда таъкидлаш жоизки, оталик ишончномага асосан белгиланишига йўл қўйилмайди.

Оила кодексига кўра, она вафот этганда, суд томонидан муомалага лаёкатсиз деб топилганда, онанинг қаердалигини аниқлаш имконияти бўлмаганда ёки у оналик ҳуқуқидан махрум қилинганда, оталик васийлик ва хомийлик органи билан келишилган холда ўзини боланинг отаси деб тан олаётган шахснинг аризасига биноан белгиланади. Боланинг отаси суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган бўлса, оталикни белгилаш тўғрисидаги аризани унинг номидан васийлик ва хомийлик органининг рухсати билан унинг хомийси бериши мумкин. Оталикни белгилаш тўғрисидаги ариза бола туғилганлигини қайд этиш вақтида, шунингдек, бола туғилганлиги қайд этилгандан кейин яъни боланинг туғилиши фақат ёлғиз она сифатида расмийлаштирилган холатда хам берилиши мумкин. Агар оталикни белгилаш бола туғилгандан сўнг эр-хотин биргаликда ариза беришнинг имкони бўлмай қолиши ёки мушкул бўлишини кўрсатувчи асослар мавжуд бўлса, туғилажак боланинг ўзаро никохда бўлмаган ота-онаси шундай аризани она хомиладорлик вақтида фуқаролик холати далолатномаларини қайд этиш органига беришга хақли. Оталикни белгилаш рад этилганда, ўзини боланинг отаси деб тан олган шахс суд тартибида шикоят қилиши мумкин.

Суднинг оталикни белгилаш хақидаги қонуний кучга кирган хал қилув қарори хам боланинг туғилганлик хақидаги далолатнома ёзувига оталик билан боғлик тегишли ўзгартиришлар киритиш учун асос хисобланади.

Амалиётда шундай холатлар хам учрайдики, она конуний никох асосида турмуш қуриб, қонуний никохдан ажрашмасдан, лекин шаърий никох асосида бошқа шахс билан бирга яшаб, ундан хомиладор бўлиб, онанинг боласи туғилганидан сўнг унинг насл-насабини белгилашда бир канча муаммоли холатлар вужудга келмоқда. Бу холатда боланинг насл-насабини белгилашда онанинг қонуний никох асосидаги турмуш ўртоғи туғилган болага нисбатан бошқа шахснинг оталиги белгиланишига ёки боланинг туғилишини ёлғиз она аризаси асосида қайд этилиши розилиги хақидаги ёзма аризаси ёки нотариал тартибда расмийлаштирилган розилик хати билан мурожаат этилиши, шунингдек, агар болага нисбатан оталик белгиланиши лозим бўлса, шаърий никох асосида яшаб келаётган шахс хам ФХДЁ бўлимига келиб, белгиланган тартибда ўз аризаси билан мурожаат этиши керак. Агар онанинг конуний никох асосидаги турмуш ўртоғи узоқ сафарга кетган ёки унинг қаерда эканлиги хақида хеч қандай маълумот мавжуд бўлмаган холларда хам боланинг насл-насаби шаърий никох асосидаги шахснинг маълумотлари асосида эмас, балки қонуний никох асосидаги турмуш ўртоғининг маълумотлари асосида қайд этилади.

Бундан ташқари, қонуний никохдан ўтмаган аёл (она) шаърий никох асосида бошқа шахс билан муайян муддат бирга яшаб, муқаддам туғилган ва унинг туғилиши ёлғиз она сифатида расмийлаштирилган болага нисбатан оталикни белгилаш учун ФХДЁ бўлимига ариза билан мурожаат этиб, болага нисбатан хеч қандай биологик отаси бўлмаса-да, оталик белгиланишига эришилиб, маълум вақтдан кейин боланинг юридик хужжатларида ота-онаси бўлган шахслар ўртасида шахсий ёки ижтимоий келишмовчиликлар келиб чикаётганлигини кузатиш мумкин. Бундай холатларда она-отадан боланинг таъминоти учун алимент талаб қилиши, ота хам ўз навбатида болага нисбатан ўзи биологик отаси эмаслигини рўкач қилиб, ота-оналар бир-бирига нисбатан судларга даъволар билан мурожаат этиш холатлари хам кузатилмоқда.

Шунингдек, боланинг насл-насаби белгиланиб, маълум вақтдан кейин ва муайян бир сабабларга кўра, бирга яшамаётган баъзи ота-оналар вояга етмаган боласи билан чет давлатга чиқиш мақсадида белгиланган тартибда боланинг чет давлатга чиқишига ота ёки онанинг розилигини олаолмаган ёки розилик олишни хохламасдан қонунни четлаб ўтиш мақсадида, гўёки боланинг насл-насабини ўзгартириш учун харакат хам қилишмоқчи бўлишади.

Боланинг насл-насаби хусусидаги барча низолар суд тартибида хал қилинади.

Давлатимизда қонун устуворлиги таъминланган. Бола ҳуқуқи, унинг манфаатлари қонун билан кафолатланади.

Д.Шамсиева, Сайхунобод туман ФҲДЁ булими мудираси