Давлатимиз рахбарининг 2015 йил 15 майдаги "Хусусий мулк, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ишончли химоя килишни таъминлаш, уларни жадал ривожлантириш йулидаги тўсиқларни бартараф этиш чора-тадбирлари тўғрисида"ги Фармонида хусусий мулк, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг ишончли химоясини таъминлаш, уларни жадал ривожлантириш билан боғлик комплекс чора-тадбирлар дастури тасдиқланди.
Мазкур Фармон асосида 2015 йил 20 августда "Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига хусусий мулкни, тадбиркорлик субъектларини ишончли химоя қилишни янада кучайтиришга, уларни жадал ривожлантириш йўлидаги тўсиқларни бартараф этишга қаратилган ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни қабул қилинди. Ушбу қонун билан мамлакатимизда хусусий мулк, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни химоя қилиш сохасидаги амалдаги конун ҳужжатлари янада такомиллаштирилиб, бу борадаги ишлар янги боскичга кўтарилди.
Қонун билан тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини химоя қилишга оид қирқдан ортиқ қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.
Жумладан, Жиноят ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларига тадбиркорлик субъектларининг жавобгарлигини либераллаштиришга қаратилган ўзгартиришлар киритилди.
Жиноят кодексининг 30 та моддасига айнан тадбиркорлик фаолияти химоясига қаратилган мухим ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.
Хусусан, тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларига қарши қаратилган жиноятларни тизимлаштириш ҳамда уларнинг химоясини янада кучайтириш максадида - Жиноят кодексига "Тадбиркорлик фаолиятига тўсқинлик қилиш, қонунга хилоф равишда аралашиш билан боғлиқ жиноятлар хамда хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларига тажовуз қиладиган бошқа жиноятлар" номли янги боб киритилди.
Мазкур бобда - хусусий мулк ҳуқуқини бузиш, тадбиркорлик субъектларининг фаолиятини текшириш ва молия-хужалик фаолиятини тафтиш қилиш тартибини бузиш, тадбиркорлик субъектларини хомийликка ва бошқа тадбирларга мажбурий жалб этиш, имтиёзлар ва преференцияларни қўллашни ғайриқонуний равишда рад этиш, қўлламаслик ёки қўллашга тўсқинлик қилиш, хўжалик юритувчи субъектларга ва бошқа ташкилотларга пул маблағлари беришни асоссиз равишда кечиктириш хамда тадбиркорлик субъектларининг хисоб варақларида пул маблағлари мавжудлиги тўғрисидаги ахборотни қонунга хилоф равишда талаб қилиб олиш учун жиноий жавобгарлик белгиланди.
Айни вақтда қонунда тадбиркорлик фаолиятида юзага келиши мумкин бўлган қонунбузилишлар учун жавобгарлик енгиллаштирилиб, қонунбузилиш оқибатида келиб чиқадиган зарар қопланган ҳолда шахс жавобгарликка тортилмаслиги белгиланди.
Жумладан, аввал ЖКнинг 180 (сохта банкротлик) ва 181 (банкротликни яшириш) моддаларида "етказилган моддий зарарнинг ўрни уч карра қопланган тақдирда озодликдан махрум қилиш тариқасидаги жазо қулланилмайди" деб белгиланган бўлса, янги Қонунга кўра, энди ушбу жиноятлар бўйича зарар тўлик қоплаган тақдирда айбдорга нисбатан озодликдан махрум қилиш тариқасидаги жазо қўлланилмайди. Аввалги уч карра миқдорида етказилган зарарни қоплаш ҳақидаги норма ўз ўрнида тадбиркорликнинг молиявий аҳволига сезиларли даражада таъсир қиларди ва у томонидан ушбу зарарни қоплашга нияти ва имконияти бўлмасди.
ЖК 184-моддаси (Солиқлар ёки бошқа мажбурий тўловларни тўлашдан бўйин товлаш) 5-қисм билан тўлдирилиб, унга кўра "биринчи марта жиноят содир этган шахс, агар у солиқ текшируви материалларини кўриб чиқиш натижалари бўйича давлат солиқ хизмати органининг қарорини олган кундан эътиборан ўттиз кун ичида солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар, шу жумладан пенялар ва бошқа молиявий санкциялар тарзида давлатга етказилган зарарнинг ўрнини тўлиқ қопласа жавобгарликдан озод қилинади". Ушбу қўшимчанинг мақсади шундан иборатки, тадбиркор биринчи марта содир этилган жиноий харакати учун жавобгарликдан озод этилиб, бўйин товлаш оқибатида тўланмаган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни ўз вақтида тўлашга қаратилган.
Қонун билан савдо ёки воситачилик фаолияти билан қонунга ҳилоф равишда шуғулланиш, яъни белгиланган тартибда рўйхатдан ўтишдан бўйин товлаб, назорат қилинмайдиган фойда (даромад) олиш мақсадида савдо ёки воситачилик фаолиятини амалга ошириш анча ёки кўп миқдорда содир этганлик учун белгиланган жавобгарлик ЖК 188-моддасидан чиқариб ташланди ва бу харакатлар учун маъмурий жавобгарлик ўрнатилди (МЖтК 176-м.). Шу билан бирга, агар ушбу маъмурий ҳуқуқбузарликни биринчи марта содир этган шахс томонидан ноқонуний тадбиркорлик фаолиятидан олинган даромад давлатга ихтиёрий равишда тўланган, шунингдек тадбиркорлик субъектини белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказиш амалга оширилган тақдирда, ҳуқуқбузарлик ашёлари мусодара қилинмаган ҳолда жавобгарликдан озод қилиниши қайд этилди.
Шунингдек, савдо ёки хизмат кўрсатиш қоидаларини анча ёки кўп миқдордаги қийматда бузиш учун ЖК 189-моддасида белгиланган жиноий жавобгарлик олиб ташланиб, ушбу харакатлар учун маъмурий жавобгарлик белгиланди (МЖтК 164-м.). Ушбу қўшимчанинг асосий мақсади шундан иборатки, тадбиркорнинг энг кам ойлик иш ҳақининг 500 бараваригача бўлган харакатлари учун енгилрок маъмурий жавобгарлик белгилашдан иборат.
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексиТадбиркорлик фаолиятига тўсқинлик қилганлик, қонунга хилоф равишда аралашганлик ҳамда хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига тажовуз қиладиган бошқа ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий жавобгарлик номли боб билан тўлдирилди.
Тадбиркорлик субъектлари учун яратилган яна бир қулайлик сифатида “Тадбиркорлик фаолияти эркинлиги кафолатлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 5-моддасига киритилган қўшимчаларга кўра:
кичик тадбиркорлик субъектлари учун қонун ҳужжатларида назарда тутилган имтиёз ва преференциялар, кафолатлар ва ҳуқуқлар ваколатли органларга ва ташкилотларга (давлат солиқ, божхона хизмати органларига, давлат статистика органларига, банкларга ва бошқаларга) уларнинг ёзма равишдаги мурожаатларисиз берилади. Бунда қонун ҳужжатларида назарда тутилган кичик тадбиркорлик субъектлари учун имтиёз ва преференциялар рўйхати Ўзбекистон Республикасининг Интерактив давлат хизматлари ягона порталидаги Тадбиркорлик субъектлари учун имтиёзлар ва преференцияларнинг ягона реестрида эълон қилинади хамда доимий равишда янгилаб борилади, шунингдек ушбу механизмни амалга ошириш тартиби Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади.
Шунингдек, ушбу Қонун янги 301-модда билан тўлдирилди. Унга кўра, давлат органлари, уларнинг мансабдор шахслари қонун ҳужжатларида берилган имтиёзлар ва преференцияларни қўллаш тартибини ўз ваколатлари доирасида тушунтиришлари, шунингдек уларнинг қўлланилишини таъминлашлари шарт.
Имтиёзлар ва преференцияларни қўллашни ғайриқонуний равишда рад этиш ёки уларни қўллашга тўсқинлик қилиш маъмурий жавобгарлик, агар шу хатти-харакатлар бир йил ичида такрорланса жиноий жавобгарликка тортиш амалиёти жорий этилди.
Солиқ кодексига киритилган ўзгартиш ва қўшимчаларга мувофиқ, солиқ тўловчи томонидан солиққа оид бир неча хукукбузарлик содир этилган такдирда, жарима тарзидаги молиявий санкцияни оғиррок жарима билан қамраб олиш ёхуд тайинланган жарималарни тўлиқ ёки қисман қўшиш орқали солиққа оид ҳуқуқбузарликлар мажмуи бўйича қўлланилиши, бунда жариманинг узил-кесил миқдори жариманинг юқори миқдори назарда тутилган ҳуқуқбузарлик учун белгиланган энг кўп миқдордан ошиши мумкин эмаслиги кўрсатилган.
Кўлланиладиган молиявий санкция ҳуқуқбузарликларнинг оқибатларига номутаносиб бўлган, жавобгарликни енгиллаштирувчи ҳолатлар аниқланган тақдирда, шунингдек ҳуқуқбузарнинг моддий ахволини инобатга олиб, суд молиявий санкциянинг энг кам даражасидан хам камроқ, бироқ белгиланган санкция энг кам миқдорининг 25 фоизидан кам бўлмаган миқдорда сабаблар ва асосларни албатта кўрсатган ҳолда молиявий санкция қўллашга ҳақли эканлиги ҳақида янги норма киритилди.
Бундан ташқари, кирим қилинмаган товарлар қўзғатилган маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш ёки жиноят иши доирасида давлат даромадига ўтказилган такдирда Солик кодексининг 114-моддасининг биринчи қисмида назарда тутилган молиявий санкция қўлланилмаслик назарда тутилди.
Солиқ кодексининг 330-моддасига киритилган қўшимчаларга кўра, мулкдорлар хусусий мулк ҳуқуқини амалга ошириш билан боғлик бўлган ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилганлиги тўғрисида давлат органлари ва бошқа органларнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг қарорлари, улар мансабдор шахсларининг харакатлари (харакатсизлиги) устидан судга шикоят қилиш ҳақидаги ишлар юзасидан, шунингдек аризачи ва жавобгар ҳуқуқий таъсир чораларини қўллаш тўғрисидаги ишлар бўйича давлат божини тўлашдан бутунлай озод этилди.
Хулоса қилиб айтганда, тадбиркорлик соҳасида қабул қилинаётган ҳужжатларнинг такомиллашуви тадбиркорлик субъектларини ишончли ҳимоя қилишни янада кучайтириш, уларни жадал ривожлантириш йўлидаги тўсиқларни бартараф этишда муҳим аҳамият касб этмоқда.
А.Хўжаназаров, Сирдарё вилоят адлия бошқармаси бош маслаҳатчиси